Over de auteur
Jaco van der Knijff, geboren in 1976 in Moerkapelle (Zuid-Holland), heeft een diverse academische achtergrond. Hij voltooide zijn vwo-opleiding aan de Driestar in Gouda en studeerde een jaar aan de pabo-opleiding van dezelfde instelling. Daarna volgde hij de vooropleiding klassieke talen aan de Theologische Universiteit Kampen (TUK) voordat hij van 1997 tot 2005 studeerde aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA).
Tijdens zijn studie aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) bestudeerde hij kerkmuziek als bijvak onder begeleiding van dr. J.R. Luth, wat resulteerde in zijn scriptie "Theologie van de muziek bij Luther en Calvijn: Een vergelijking," voltooid in maart 2003.
In juni 2005 behaalde hij zijn diploma aan de TUA met als hoofdvak Oude Testament en schreef zijn afstudeerscriptie getiteld "Zieners en zangers: Een onderzoek naar de relatie tussen muziek en profetie in Kronieken," onder leiding van prof. dr. H.G.L. Peels en dr. J.R. Luth.
Vanaf 2010 was hij als buitenpromovendus verbonden aan de RUG, waar hij onderzoek deed onder leiding van prof. dr. A.L. Molendijk en dr. J.R. Luth. Dit resulteerde in zijn proefschrift "Heilige gezangen: Herkomst, ontwikkeling en receptie van de lofzangen in het psalmboek van Dathenus en de ‘Eenige Gezangen’ in de Staatsberijming van 1773," verdedigd op 5 juli 2018.
Jaco van der Knijff is sinds 1999 werkzaam bij het Reformatorisch Dagblad in Apeldoorn, waar hij verschillende functies heeft bekleed, waaronder op de eindredactie en de opinieredactie. Sinds 2007 werkt hij als muziekredacteur op de cultuurredactie.
Vanaf 1 oktober 2018 is hij parttime docent liturgiek aan de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA). Hij is getrouwd en heeft vijf kinderen.
D
Ds. L.W.Ch. Ruijgrok Over deze en andere vragen schreef dr. Jaco van der Knijff, muziekredacteur bij het Reformatorisch Dagblad en docent liturgiek aan de TUA, een helder en instructief boekje onder de titel ‘Ons psalmboek – Achtergronden en gebruik van het kerkboek van 1773’.
Allereerst geeft de auteur een beknopte historische schets van de psalmberijmingen die aan die van 1773 zijn voorafgaan. In de Middeleeuwen reciteerden de monniken in het Latijn het psalter. De reformatoren wilden dat de gemeente zelf de psalmen op de lippen zou nemen en dat in haar eigen taal. Deze grondovertuiging gaf een geweldige impuls aan de gemeentezang. Op initiatief van Calvijn verscheen een Franstalig psalmboek dat door Datheen werd overgezet in het Nederlands. Midden 18de eeuw werd de roep om een nieuwe berijming steeds luider. De Staten-Generaal besloten toen dat er een nieuw psalmboek moest komen. Dit leidde tot de berijming van 1773, die daarom wel gekarakteriseerd is als een ‘staatsberijming’. Ze is samengesteld uit een drietal andere berijmingen, die van Hendrik Ghysen, die van het remonstrantse gezelschap ‘Laus Deo, salus populo’ en die van Johannes Eusebius Voet.
Niet alleen aan de wordingsgeschiedenis van het psalmboek besteedt Van der Knijff aandacht. Ook allerlei aspecten die de inhoud raken, belicht hij. Hij maakt de achtergrond duidelijk van de ‘halve versjes’ aan het eind van sommige psalmen, hoe de voorzang van Psalm 18 is ontstaan en waar het woord ‘Pauze’ dat je in sommige psalmen tussen de verzen aantreft, vandaan komt. Voorts schetst hij hoe de belijdenisgeschriften een plaats in ons psalmboek hebben gekregen, alsook de verschillende formulieren, de gebeden, de Ziekentroost en het Kort Begrip. Al met al krijgt u in kort bestek een helder doorkijkje in het ontstaan van de diverse onderdelen van ons psalmboek. In de laatste alinea schrijft hij: ‘Ons psalmboek verbindt ons niet alleen met medegelovigen van vroeger en nu. Maar het wil natuurlijk vooral verbinden met God Zelf.’ Zeker. Van harte Amen. Maar, zo voeg ik er vragenderwijs aan toe, toch ook met Israël en vooral met de grote Zoon van Israël, Die als geen ander leefde uit de psalmen en in Wie de psalmen tot volle vervulling zijn gekomen? Geeft dat aan het zingen ervan niet des te meer rijkdom, diepte en ernst?
Ten slotte, in sommige wetenschappelijke publicaties kom je de gedachte tegen dat de term ‘Drie Formulieren van Enigheid’ gesmeed zou zijn door Abraham Kuyper. Dat is onjuist. De uitdrukking komen we namelijk al tegen in de officiële verklaring die de psalmberijming van 1773 vergezelt. Toen Kuyper nog lang niet geboren was, verklaarden de samenstellers al plechtig dat niets in deze nieuwe berijming afwijkt van wat in de ‘Drie Formulieren van Eenigheid’ (ze worden met name genoemd) is aangenomen door de ‘Nederlandsche Hervormde Kerke’ (blz. 85). Kuyper wijzigde dit overigens ruim een eeuw later in ‘de Gereformeerde Kerken dezer landen’. Dat werpt ook licht over nog iets anders. In de 19de eeuw ontstond discussie over de vraag of tot de ‘aangenomen leer’ van de Nederlandse Hervormde Kerk ook de Dordtse Leerregels behoorden. Voorstanders van Samen op Weg hebben die discussie rond 2004 met een zekere gretigheid naar voren gehaald. Uit de voorrede op de berijming van 1773 blijkt echter dat dit in 1773 zowel voor kerk als overheid in ieder geval een uitgemaakte zaak was.
Waarvan akte! Al met al een lezenswaardig boekje. Van harte aanbevolen.
J
J.H. Haase In ”Ons psalmboek” (over ‘Achtergronden en gebruik van het kerkboek van 1773’) schrijft dr. Jaco van der Knijff onder meer over de volgende zaken: Wie zijn de componisten van de 124 psalmmelodieën? Zijn het van oorsprong wereldse liedjes?
Wie zijn de berijmers van de ongeveer 1500 coupletten? Hoe komt het dat sommige psalmen eindigen met een kortere strofe? Hoe zit het met de ‘toevallige verhogingen’ en met het ritme? Wat beduidt het woord ‘Pauze’ in sommige psalmboeken? Wat betekenen woorden als mixolydisch? Wat zit er achter de voorzang van Psalm 18? Waarom kregen de Psalmen 36 en 68 dezelfde melodie? Waar komen de ‘Enige Gezangen’ vandaan? Welke functie hebben de formulieren en de christelijke gebeden? En waarom staat er helemaal achterin een Ziekentroost? Wist u dat we het aan Abraham Kuyper te danken hebben dat de Drie Formulieren van Enigheid in ons psalmboekje staan? Welk psalmboek moet ik meenemen om de vragen bij het afnemen van openbare geloofsbelijdenis mee te kunnen lezen?
De schrijver geeft bij de ‘Uitleiding’ een aantal tips: zing psalmen zo mogelijk als geheel. Ook is het nuttig om de berijmde psalm naast de onberijmde Bijbeltekst te leggen en de verschillen op te merken. Niet onbelangrijk: zing álle psalmen, ook al passen ze niet bij de preek (zoals in 1562). Ambtsdragers, organisten en overige gemeenteleden zullen na het lezen van dit goed leesbare boekje met andere ogen naar ‘ons’ psalmboek kijken. Aanbevolen!
A
Anja Dit informatieve boekje, uitgegeven in pocketmodel, is mooi vormgegeven. Het heeft een beknopte beschrijving van de inhoud en van de auteur op de achterzijde. De inhoudsopgave laat zien dat er naast een voorwoord ook een verantwoording is en naast een inleiding ook een uitleiding. Dat laatste heb ik eigenlijk nog nooit gezien in een boek, maar het lijkt op de afsluiting van een lezing en het is hier erg functioneel.
De auteur neemt ons mee naar zijn jeugd. Het op jonge leeftijd meegaan naar de kerkdienst mèt zijn eigen psalmboek, dat hij al op heel jeugdige leeftijd gekregen had. Zijn ontdekkingstocht in het psalmboek zelf. ‘De bedoeling is om in korte hoofdstukken de opvallende dingen in het psalmboek op het gebied van teksten en melodieën van een toelichting te voorzien.’ (12) Zijn uitleiding begint hij met de verhaallijn over zijn jeugd met de intuïtie dat het zwarte boekje met de letters Psalmen erop een soort schatboek moest zijn, weer op te pakken en dat te verbinden met allerlei vragen over wat die schat dan precies is. De opmerking of het gebruik van het schatboek en de collectie ervan misschien museale waarde heeft, omdat een deel van die schatten voor veel gebruikers onaangeroerd blijkt te blijven. De taalkloof die niet ontkend kan worden, het minder bekend zijn van melodieën van sommige psalmen. Het selectieve gebruik van nu, doordat de psalmverzen bij de preek gekozen worden. Terwijl vroeger, in Calvijns tijd, het hele psalmboek in een bepaalde periode aan de beurt kwam.
De indeling in vijf delen doet recht aan de onderdelen van het psalmboek. Dat terecht kerkboek genoemd wordt. Deel I - gaat over de achtergronden hoe een psalmgedicht dat in de Hebreeuwse tekst staat een lied wordt, dat wij op een passende melodie kunnen aanheffen, met het doel om God te prijzen; woorden te krijgen om te bidden als we blijdschap of nood, vertwijfeling of verdriet ervaren. Deel II - gaat over de het tot stand komen van de berijming van 1773. Deel III - is een rondgang door het psalmboek, waar het ontstaan van de strofen uitgelegd wordt; waarom vinden we een voorzang bij psalm 18? En waarom heeft van een aantal psalmen het laatste vers minder regels dan de voorgaande verzen? Deel IV - gaat over het zingen uit het psalmboek. Waarom hebben we 124 melodieën voor 150 psalmen? Wie zijn de personen achter de namen die bij de psalmen staan; Wat betekenen de aanduidingen Dorisch, Frygisch, Mixolydisch? Wat is de achtergrond van het zingen van de psalmen op hele noten? Wat is de herkomst en het nut van het woordje Pauze tussen psalmverzen? Hoe zit dat met de herkomst van de melodieën, zijn die van bestaande wereldse versjes afgeleid, of is dat naast de waarheid? Deel V – Nawerk – Als we klaar zijn met het zingen van de laatste psalm is het boek nog niet op de laatste bladzijde. Er volgt meer en dat maakt het psalmboek tot een kerkboek. We treffen daar de drie formulieren van enigheid aan; De drie oude belijdenissen; de liturgische formulieren en veertien gebeden aan. En tot slot is het Kort Begrip, een samenvatting van de Heidelbergse Catechismus, toegevoegd, bestemd voor het catechetisch onderwijs en voor onderwijs in de christelijke leer op de scholen. En als allerlaatste is toegevoegd De ziekentroost, voor ziekenpastoraat en stervensbegeleiding. Hoewel het hele kerkboek langs de kerkelijke vergaderingen gegaan is om vastgesteld te worden is dat met de ziekentroost niet gebeurd. Deze stond al wel in het psalmboek van Datheen.
Dit boekje bevat veel informatie rondom het psalmboek. Het is goed leesbaar, door de inleiding wordt de nieuwsgierigheid gewekt. Bijzonder dat het psalmboek een zelfde soort traject doorloopt als dat de Statenvertaling heeft doorlopen. De overheid had ook inspraak in het tot stand komen van de berijming 1773. Dr. Jaco van der Knijff is er goed in geslaagd om alle facetten rondom het psalmboek/ kerkboek aan de orde te laten komen. Ik beveel dit informatieve boek van harte aan.